Τη Μεγάλη Παρασκευή, στις Σέρρες, κατά τη διάρκεια της περιφοράς του Επιταφίου, αναβιώνει το έθιμο «Αδώνια».
Σύμφωνα με το τελετουργικό τού εθίμου, κάθε νοικοκυρά βάζει στο κατώφλι του σπιτιού της ένα τραπεζάκι πάνω στο οποίο έχει τοποθετήσει θυμίαμα την εικόνα του Εσταυρωμένου και λουλούδια στο βάζο, τα οποία είναι πασχαλιές.
Δίπλα τοποθετεί ένα πιάτο με κριθάρι ή φακή, έθιμο που παραπέμπει στους «Αδώνιδος Κήπους, ένα έθιμο, το οποίο σύμφωνα με τη λαογραφική μας παράδοση και τη λαογράφο Αλεξάνδρα Παραφεντίδου, συμβολίζει τη νιότη που χάνεται γρήγορα και άδικα, όπως και ο Άδωνις που πέθανε από δάγκωμα κάπρου. Στην αρχαιότητα, την πρώτη ημέρα του εθίμου γινόταν η αναπαράσταση της κηδείας του και τη δεύτερη ημέρα η γιορτή για την ανάστασή του.
Σήμερα, οι νοικοκυρές τοποθετούν τα όσπρια και το κριθάρι για να έχουν ευημερία, πλούσιες σοδειές και γεμάτο οικογενειακό τραπέζι.
Γράφει ο Γιώργος Αικατερινίδης-Λαογράφος
Το 1974, στο Α΄ συμπόσιο Λαογραφίας του Βορειοελλαδίτικου χώρου , το οποίο οργάνωσε το ΙΜΧΑ στη Θεσσαλονίκη, ο αοϊδιμος καθηγητής και ακαδημαϊκός Γ.Α. Μέγας, είχε ως θέμα της εισήγησης του ένα λατρευτικό έθιμο της Μεγάλης Παρασκευής στα Σέρρας, που αποτελεί εμφανώς επιβίωμα των «Κήπων του Αδώνιδος», αρχαίου λατρευτικού νομίμου, γνωστού από αγγειογραφίες και γραπτές αναφορές (Θεόκριτος, Πλάτων, Αριστοφάνης κ.α.).
Περιγραφή του εθίμου δίδει ο Μέγας από αναπαράσταση του στην Αθήνα, την οποία έκαμε φιλική του σερραϊκή οικογένεια: « Εκλησίαζε το Πάσχα του 1954, και η κυρία της φιλικής μου οικογενείας επροθυμοποιήθη να παρασκευάση προς χάριν μου το λεγόμενο εις το Σερραϊκόν ιδίωμα «χασίλι» (=πρασινάδα) δεκα πέντε ημέρας προς της Μ. Παρασκευής έσπειρεν εις ένα πιάτο με νερό σπόρους φακής. Οι σπόροι γρήγορα ανεβλάστησαν και το βράδυ της Μεγ. Παρασκευής, την ώρα που περνούσε ο Επιτάφιος της Αγίας Βαρβάρας των Πατησίων, ετοποθέτησεν εις τον εξώστην του σπιτιού της ένα τραπεζάκι και έβαλε επάνω εις αυτό το πιάτο με την καταπράσινην χλόην της φακής. Κοντά εις αυτό ετοποθέτησε την εικόνα του Εσταυρωμένου, μία λαμπάδα αναμμένηνκαι ένα θυμιατήριον. Εφωτογράφισα το πιάτο με το «χασίλι» και εδημοσίευσα την εικόνα εις το βιβλίον μου «Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας» (Αθήναι, α΄εκδ. 1955 σελ 161, πιν Θ 2). Εξ αυτού παρέλαβε την εικόνα και την περιγραφήν ο Eugen Fehrle εις το του: Feste und Volkbranche im Jahreslauf Europaischer Volker”, (Kassel 1955) σ. 123,125»
Ο Μέγας (του οποίου, ειρήσθη εν παρόδω, διετέλεσα ως φοιτητής βοηθός) αναφέρθηκε και σε δική μου καταγραφή του εθίμου με φωτογράφηση του «χασιλιού», που είχα πραγματοποιήσει , ύστερα από επίμονες αναζητήσεις, το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής του 1965 στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη πόλη των Σερρών.
Ας αναφερθεί εν προκειμένω , ότι για το έθιμο αυτό υπάρχει ένα θαυμάσιο « λαογραφικό διήγημα» από την ευπατρίδα Σερραία Άννα Τριαναταφυλλίδού (Το χασήλι του Επιταφίου») στο περιοδικό «Παιδική Ζωή» το 1929, το οποίο αναδημοσιέυθηκε στα «Σερραικά χρονικά», τομ 2 (1957), σελ 158-159:
Μεγάλη Παρασκευή.
«…Μεγάλη Παρασκευή. Ω, τι ετοιμασία εις κάθε χριστιανικό σπήτι δια το βράδυ που θα περάση ο Επιτάφιος της ενορίας από την πόρτα του καθενός ή και ολίγον μακρύτερα! Τι ετοιμασία! Αι δροσάτες και φουντωμένες πασχαλιές εις τα σπίτια, που υπάρχουν περιβόλια, περιμένουν τα χέρια που θα τας κόψουν, δια να στολίσουν με αυτάς το τραπέζι της εξωθύρας. Η πυξαριά θα πάη και αυτή να στολίσει εις τα πλουσιόσπιτα την κορνίζα της θύρας, μέσα από την οποίαν θα φαντάζη το ωραίο τραπέζι, και τα φτωχικά σπιτάκια θα βγάλουν αυτά, για να προσκυνήσουν τον Επιτάφιον το μικρό τους τραπεζάκι με το κάτασπρο του όμως τραπεζομάντηλο και την λαμπάδα και το θυμιατό με το μοσχολίβανο και με το απαραίτητον δι όλα τα σπίτια, πλούσια και πτωχά, «χασήλι», απαραίτητον όσον και αι λαμπάδες και το θυμιατό , αφού συμβολίζει την εις τον τάφον προσωρινήν διαμονήν και την εκ νεκρών Ανάστασιν του Κυρίου…»
Παρόμοια με τα εθιζόμενα στας Σέρρας ήταν και τα τελούμενα στην αρχαιότητα σε πολλές πόλεις , ιδιαίτερα στην Αθήνα προς τιμήν του Αδώνιδος, ο οποίος συνδεόταν ερωτικά με την Αφροδίτη , γι’ αυτό όταν θανατώθηκε σε κάποιο κυνήγι αντηζήτησε από την Περσεφόνη να επανέρχεται στη ζωή κάθε χρόνο και να παραμένει έξι μήνες πάνω στη γη. Έντονος βέβαια ο συμβολισμός με τον κατ’ ετός μαρασμό της φύσης και της εν συνεχεία εξανάστασης της.
Οι εορτές , τα Αδώνια, ήταν διήμερες, με την πρώτη ημέρα αφιερωμένη στην κήδευση των ειδωλίων του θεού και τη δεύτερη στην επαναφορά του στη ζωή, η οποία όπως γράφει ο μέγας επανηγυρίζετο μετ’ ενθουσιασμού, ως ακριβώς και σήμερα μετά το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας η Ανάσταση του Κυρίου, φέρει την χαράν και ανακούφισην εις την ψυχήν των ανθρώπων».
Κύρια στοιχεία της πρώτης ημέρας ήταν οι θρήνοι και οι κοπετοί των γυναικών και ακόμα η τοποθέτηση στις αυλές των σπιτιών των λεγόμενων «κήπων», χλόης -όπως το χασίλι- σε κεραμικά και άλλα αγγεία από σπόρους φύλων, τα οποία ταχέως βλαστάνουν αλλά και ταχέως μαραίνονται, που μετά την εκφορά του θεού πετούσαν σε πηγές και ποταμούς, επιζητώντας με τρόπο μαγικό την επαναφορά της βλάστησης.
Το έθιμο ήταν παλαιότερα γνωστό σε αρκετά μέρη του ελλαδικού και γενικότερα του ελληνικού ιστορικού χώρου, φαίνεται όμως ότι τα Σέρρας ήταν η μόνη περιοχή που επιβίωσε μέχρι τους νεώτερους χρόνους, δημιουργώντας την ευθύνη συντήρησης του, όπως επιλογικά στην ανακοίνωση του τονίζει ο Μέγας:
« Η αρχαιότης και ελληνικότης του εθίμου των Σερρών είναι αδιαμφισβήτητος, και αποτελεί τρανήν απόδειξην ότι αρχαιότατον θρησκευτικόν νόμιμον, προσαρμοσθέν προς τελετήν του επιταφίου της Ορθοδόξου Εκκλησίας, διετηρήθη αμιγές επί τόσους αιώνας επιδρομών και αναστατώσεων εις την περιοχήν της περιμαχήτου Μακεδονίας και της Θράκης. Και έχουν καθήκον όσοι εκ των κατοίκων των Σερρών κατανοούν την σημασίαν, την οποία και από εθνικής απόψεως έχει η Λαογραφία, να φροντίσουν με όλους τους τρόπους δια την διατήρησιν εθίμου ελληνικωτάτου».
