Tο ρολόι έδειχνε 17:00 το απόγευμα μία ημέρα σαν σήμερα, στις 18 Αυγούστου 1917, όταν στη Θεσσαλονίκη ξέσπασε η φωτιά που επρόκειτο να σημαδέψει την ιστορία της και να αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα για την πόλη, αλλάζοντας εντελώς τη φυσιογνωμία της.
Η αρχική εντύπωση ήταν ότι η φωτιά «ξέφυγε» από την κουζίνα μιας νοικοκυράς που τηγάνιζε ψάρια, αλλά το βούλευμα από τη δίκη που ακολούθησε αποκάλυψε πως η φωτιά ξεκίνησε από ένα προσφυγικό σπίτι, στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Κασσάνδρου, μία μέρα που ο Βαρδάρης φυσούσε πολύ δυνατά.
Μέσα σε 32 ώρες, στη Θεσσαλονίκη κάηκαν 9.500 σπίτια σε έκταση 1.000.000 τετραγωνικών μέτρων και έμειναν άστεγοι περισσότεροι από 70.000 άνθρωποι
Η προσπάθεια δύο γυναικών προσφυγικής καταγωγής, ονόματι Παρασκευούλα Αδάμ και Δόμνα Σαββόγλου να κάνουν μπουγάδα δημιούργησε τις σπίθες για να δημιουργηθεί η εύφλεκτος ύλη λόγω του χόρτου που υπήρχε στον υπόγειο χώρο του ξύλινου πατώματος, που λειτουργούσε ως στάβλος αλόγου.
Μέσα σε 32 ώρες, κάηκαν 9.500 σπίτια σε έκταση 1.000.000 τετραγωνικών μέτρων και έμειναν άστεγοι περισσότεροι από 70.000 άνθρωποι.
Οικονομικές και εμπορικές λειτουργίες, διοικητικές υπηρεσίες, χώροι αναψυχής και τα σημαντικότερα πνευματικά και θρησκευτικά ιδρύματα των εθνο-θρησκευτικών κοινοτήτων, μαζί με τα αρχεία τους καταστράφηκαν ολοσχερώς.
Παρά τις μεγάλες καταστροφές και τις χιλιάδες των πληγέντων, κανένας κάτοικος της πόλης δεν έχασε τη ζωή του από την πυρκαγιά, γιατί εξαπλωνόταν αργά, επιτρέποντας την έγκαιρη διαφυγή, Οι μόνοι που έχασαν τη ζωή τους ήταν κάποιοι μεθυσμένοι Γάλλοι στρατιώτες παγιδεύτηκαν σε ένα καπηλειό και κάηκαν ζωντανοί.
Η Θεσσαλονίκη πριν την πυρκαγιά
Μόλις πρόσφατα, το 1912, η Θεσσαλονίκη είχε απελευθερωθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και μαζί με το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και της Ηπείρου είχε ενσωματωθεί στην Ελλάδα. Η πόλη είχε εξελιχθεί σε μία από τις μεγαλύτερες και πιο σύγχρονες των Βαλκανίων.
Το λιμάνι της ήταν από τα σημαντικότερα κέντρα εμπορίου και ο πληθυσμός της αποτελούνταν από Σεφαραδίτες Εβραίους, Έλληνες, Τούρκους, Βούλγαρους και άλλους πληθυσμούς από τα Βαλκάνια και την Ευρώπη.
Ο χάρτης της πόλης κατά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917
Ο χάρτης της πόλης κατά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917 © Wikimedia Commons
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ξεκινήσει το 1914, αλλά η Ελλάδα είχε τηρήσει ουδετερότητα. Με την άδεια της κυβέρνησης, όμως, οι δυνάμεις της Αντάντ είχαν αποβιβάσει στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη το 1915, προκειμένου να υποστηρίξουν τους Σέρβους συμμάχους τους στο Μακεδονικό Μέτωπο.
Η Θεσσαλονίκη πολύ σύντομα είχε μετατραπεί σε διαμετακομιστικό κέντρο στρατευμάτων και εφοδίων, καθώς είχε γεμίσει με χιλιάδες Γάλλους και Βρετανούς στρατιώτες και όλα αυτά που χρειάζονταν. Παράλληλα, πρόσφυγες λόγω των πολεμικών γεγονότων συγκεντρώθηκαν στην πόλη, ανεβάζοντας τον πληθυσμό της σε 271.157 άτομα από τα 157.889 που υπήρχαν κατά την απογραφή του 1913.
Πώς εξαπλώθηκε η πυρκαγιά
Η πυρκαγιά, αφού ξέφυγε από το σπίτι όπου κατοικούσαν οι δύο Ελληνίδες πρόσφυγες στη συνοικία Μεβλανέ ακολούθησε δύο κατευθύνσεις: προς το Διοικητήριο μέσω της οδού Αγίου Δημητρίου και προς την αγορά μέσω της Λέοντος Σοφού.
Ο άνεμος δυνάμωσε και η πυρκαγιά ακόμη πιο γρήγορα κατέβηκε στο κέντρο της πόλης. Τα ξημερώματα της επόμενης ημέρας (19.08) ο άνεμος άλλαξε κατεύθυνση και τα δύο μέτωπα της πυρκαγιάς κατέστρεψαν όλο το εμπορικό κέντρο.
Τελικά δύο μέρες μετά το ξέσπασμα της φωτιάς, το βράδυ της 19ης Αυγούστου, σταμάτησε η εξάπλωσή της.
Οι μάταιες και λιγοστές προσπάθειες κατάσβεσης της φωτιάς
Ικανές ποσότητες νερού για την κατάσβεση της φωτιάς δεν υπήρχαν, αφού σημαντικό μέρος του δεσμευόταν από τις συμμαχικές δυνάμεις για την τροφοδοσία των στρατοπέδων στα προάστια της πόλης.
Στην πόλη δεν υπήρχε οργανωμένη πυροσβεστική υπηρεσία, παρά μόνο λίγες ιδιόκτητες πυροσβεστικές ομάδες ασφαλιστικών εταιρειών, τις περισσότερες φορές ανεκπαίδευτες και με πολύ παλιό ή σχεδόν ανύπαρκτο εξοπλισμό.
Η μόνη ελπίδα για τη Θεσσαλονίκη ήταν η επέμβαση των συμμαχικών δυνάμεων. Το απόγευμα της πρώτης ημέρας της πυρκαγιάς, ένα γαλλικό τμήμα ανατίναξε με δυναμίτιδα τρία σπίτια δίπλα από το διοικητήριο με σκοπό να δημιουργήσει ζώνη ασφάλειας περιορίζοντας το ύψος και την ποσότητα της καύσιμης ύλης, αλλά δεν συνέχισε και αποχώρησε, αφήνοντας τη φωτιά να συνεχίσει τον δρόμο της.
Το επόμενο πρωί δύο βρετανικές πυροσβεστικές αντλίες σταμάτησαν την πυρκαγιά κοντά στον Λευκό Πύργο. Το κτήριο του Τελωνείου σώθηκε από Γάλλους στρατιώτες.
Παρ’ όλα αυτά, οι συμμαχικές δυνάμεις αρνήθηκαν να διακόψουν την υδροδότηση των στρατοπέδων και των νοσοκομείων τους, ώστε να εξοικονομηθεί νερό για την πυρόσβεση.
Στέγαση και περίθαλψη πυροπαθών
Για τη στέγαση και την περίθαλψη των χιλιάδων πυροπαθών στη Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε από τον κυβερνητικό αντιπρόσωπο Περικλή Αργυρόπουλο η Διεύθυνσις Θυμάτων Πυρκαγιάς, διευθυντής της οποίας ορίστηκε ο Αλέξανδρος Πάλλης.
Οι πληγέντες από την πυρκαγιά υπολογίστηκαν σε περίπου 72.500, εκ των οποίων οι 50.000 ήταν Εβραίοι, 12.500 Ορθόδοξοι και 10.000 μουσουλμάνοι.
Άποψη της Εγνατίας οδού μετά την πυρκαγιά
Τους μήνες μετά την πυρκαγιά οι άνθρωποι που είχαν χάσει τα σπίτια τους στεγάστηκαν σε καταυλισμούς που δημιούργησαν οι βρετανικές και οι γαλλικές αρχές, καθώς και σε σχολεία και συναγωγές, που επιτάχθηκαν αλλά και σε κτίρια που είχαν υποστεί μικρές μόνο ζημιές ή σε σπίτια που δεν είχαν καεί.
Η δημιουργία της νέας Θεσσαλονίκης
Προτού καν σβήσουν οι καπνοί, μόλις έξι μέρες μετά τη φωτιά, έγινε σύσκεψη στην Αθήνα για να σχεδιαστεί η επόμενη μέρα. Εκεί, ο τότε υπουργός Συγκοινωνιών Αλέξανδρος Παπαναστασίου έλαβε εντολή να συγκροτήσει μια ομάδα ειδικών για τον πολεοδομικό ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης.
Επικεφαλής της επιτροπής ορίστηκε ο Γάλλος αρχιτέκτονας – πολεοδόμος Ερνέστ Εμπράρ ο οποίος βρισκόταν στην πόλη ως μέλος της γαλλικής αποστολής.
Ο Εμπράρ είχε ξεκάθαρη αποστολή να δώσει στη Θεσσαλονίκη ευρωπαϊκό προσανατολισμό με ό,τι αυτό σήμαινε για την έως τότε δομή της.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Βενιζέλος χαρακτήρισε τη φωτιά «Θεία πρόνοια», αφού ο ίδιος για χρόνια προσπαθούσε ανεπιτυχώς να βελτιώσει τη Θεσσαλονίκη. Οι αισθητικές και υγειονομικές συνθήκες που επικρατούσαν τότε δεν ήταν αντάξιες του ευρωπαϊκού προφίλ που ο Έλληνας πολιτικός οραματιζόταν για ολόκληρη τη χώρα.
